Skąd się wzięła nazwa miasta Czeladź?

Istnieją różne podejścia do stwierdzenia pochodzenia nazwy miasta Czeladź. Przy określeniu nazwy Czeladź pojawiają się zarówno legendy związane z przeszłością Polski, analizy historyczne, definicje słownikowe i badania językoznawców.

Nazwa miasta Czeladź w źródłach historycznych

Jerzy Termiński w książce Nasza Czeladź w XIX wieku zwraca uwagę, że w dokumentach źródłowych można, na przestrzeni wieków, natrafić różne formy zapisu nazwy miasta Czeladź ¹. Pojawiające się nazwy, które przywołuje, powołując się na Kantora Mirskiego  ² to: Chelad, Celod, Cschelandz, Czelyandz, Czyelyadz, Czelyadz. Zdaniem Termińskiego, patrząc z perspektywy historii języka i jego ortografii, jest to jedna i ta sama nazwa.

Różnice w pisowni nazwy miasta Czeladź wynikają z tego, że w średniowieczu językiem używanym była łacina. Często skrybami były osoby zagranicznego pochodzenia nie znające szeleszczących dźwięków naszego języka. Skutkowało to przez lata różnymi próbami zapisu tej samej nazwy Czeladź po łacinie próbując uwzględnić jednostki dźwiękowe jak np. „dz” czy „dź”, nie występujące w łacinie. Przytoczone wyżej rodzaje zapisu były próbą fonetycznego oddania brzmienia nazwy.

Słowo czeladź – etymologia

Wielki słownik języka polskiego podaje, że słowo czeladź pochodzi od prasłowiańskiego *čeľadь czyli rodzina, ród; wszyscy domownicy; poddani, służba. ³ Warto zwrócić uwagę na to, że pierwsza zachowana pisemna wzmianka o Czeladzi to akt wydany w Rybniku w dniu 1 sierpnia 1228 r., w której zapis nazwy brzmi „Chelad” ⁴. 

Prof. Aleksander Brückner – wybitny historyk literatury i kultury, slawista w Słowniku etymologicznym języka polskiego podaje następujące informacje o słowie czeladź. W Psałterzu floriańskim z przełomu XIV/XV w., Psałterzu puławskim z ok. 1450 r. oraz w Psałterzu krakowskim z około 1480 roku pojawia się słowo czeladź w następującym fragmencie: „prokna czeladź ludzka” czyli „wszystkie pokolenia ludu” ⁵. W najstarszym polskim tłumaczeniu Starego Testamentu – Biblii królowej Zofii, która powstała w latach 1453–1455 znajdujemy następujący zapis: „syn macierze czeladnej” czyli, jak tłumaczy Brückner „gospodyniej” ⁶. Pierwszy drukowany polski przekład całej Biblii – Biblia Leopolity – wydana w 1561 roku w Krakowie zawiera następujące użycia słowa: „ociec czeladny” czyli „gospodarz”, „wiele z książąt czeladnych” czyli „rodów”, „toć są czeladnice” czyli „familje”, „k czeladzi” czyli „do rodziny” ale pojawia się też „moja czeladź pije” co oznacza „moi robotnicy” ⁷.  Powyższa analiza wskazuje, że w XIV-XVI wieku występowały szersze i węższe znaczenia słowa czeladź, które jeszcze w XIV w. było słowem znacznym a potem, bliżej XVI w. znaczeniowo „zeszczuplało” – zawęziło się do „służby”.

Czeladź – źródła legendarne

Nazwa Czeladź – Legenda związana z Kazimierzem Wielkim 

Legenda, przytaczana na wielu blogach ⁸ mówi, że sam Kazimierz III Wielki miał wyrazić się podczas lustracji nadprzemszańskiego grodu Będzin w następujący sposób: „Tam rosną dąbrowy, tam sosnowy, tutaj będziem My, tam Pogoń, a tam czeladź  nasza, a jeżli tu mało będzie miejsca to reszta stanie za górą.”. Tak właśnie miała powstać nazwa miasta Czeladź. Prawa miejskie miastu Czeladź nadano już połowie XIII wieku, czyli historia miasta zaczęła się dużo wcześniej a Kazimierz Wielki żył przecież w XIV wieku. Jest to na pewno legenda fałszywa. Osobną ciekawą kwestią jest to kto i w czyim interesie taką wersję popularyzował. 

Czeladź – Legenda związana z Kazimierzem I Odnowicielem  

Jedna z wersji pochodzenia nazwy Czeladź wiąże się legendą osadzoną w XI w. ⁹. Około 1038 r. doszło do inwazji  zbrojnych czeskiego księcia Brzetysława na Śląsk znajdujący się w zasobach Królestwa Polskiego. Zuchwałość najeźdźców rozpaliła wieść o śmierci króla Mieszka II. Terytorium pozbawione stać się mogło łatwym łupem wypatrujących okazji. Na liście zagrożonych miast znalazł się Kraków. Było gorąco i nerwowo.

Kazimierz – syn zmarłego króla upodobał sobie pobożne życie w południowej Francji. Szczęściem odnalazł go tam podekscytowany tragiczną sytuacją polityczną wojewoda krakowski. W imieniu narodu wyperswadował księciu konieczność powrotu do ojczyzny. Imię przyszłego króla w naszej historiografii wzmocniono przydomkiem: Odnowiciel.  Zanim to nastąpi, trzeba będzie przeprawić się z orszakiem rycerstwa przez terytoria niemieckie i Śląsk.

Widok spustoszonego i wyludnionego terytorium działał na księcia przygnębiająco, Gdy dotarł do brzegu Brany, którą określać się będzie nazwą Brynica,  spostrzegł liczne stada pasących się jeleni, saren i dzikich koni, Książę wydał komendę, rozkazał swemu orszakowi „Strzelać – strzelać!”, co służba zrozumiała jako „czeladź, strzelać” ¹⁰, gdyż król miał niewyraźnie mówić po polsku. W polowaniu wzięli udział przedstawiciele wszystkich stanów społecznych. Myśliwi królewscy zabezpieczyli prowiant na dalszą drogę. W miejscu polowania założono osadę Czeladź, której nazwa upamiętnia uczestników polowania. 

Podsumowanie 

Biorąc pod uwagę, że Czeladź jest najstarszym miastem Zagłębia Dąbrowskiego i jednym z najstarszych miast w Polsce (najstarsze lokacje miast na prawie niemieckim sięgają 1233 r. i są to Chełmno, Kwidzyn, Toruń ¹¹ ). Uzyskała prawa miejskie już ok. 1262 roku. Jest też jednym z najstarszych miast regionu Metropolii Silesia (Bytom otrzymał prawa miejskie w 1254 r., przyjęcie praw miejskich przez Gliwice datuje się ogólnie przed 1272 r.). Osada i osiedla ludzkie musiały zatem tu istnieć dużo wcześniej, przed uzyskaniem praw miejskich czyli już w XI i X wieku. Warto, zwrócić uwagę, że Czeladź od początków istnienia aż do rewolucji przemysłowej z przełomu XIX i XX w. czyli około 600 lat, tworzyła społeczność składająca się z kilkuset rodzin ¹², które koegzystowały ze sobą na tym terenie. Zatem najbardziej naturalne, osadzone w historii wydaje się rozumienie nazwy miasta Czeladź jako zgrupowania rodzin, rodów.

Miejsca z historią 

Na łamach naszego portalu „Miejsca z historią”, staramy się opisywać różne ciekawostki historyczne związane z historią konkretnych miejsc i osób żyjących w Czeladzi. Wasze opinie i komentarze mają dla nas znacznie, zajrzyjcie też na naszego facebooka – „miejscazh”.

Przypisy

1. Jerzy Termiński: Nasza Czeladź w XIX w. Wydawca Stowarzyszenie Miłośników Czeladzi, 1997 r., strona 15.
2. Marian Kantor Mirski: Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy. Szkice Monograficzne. 1931 rok.
3. Wielki Słownik Języka Polskiego – hasło czeladź. Dostęp: https://wsjp.pl/haslo/podglad/59407/czeladz
4. W. Kwaśniak, M. Mrozowski, J. Łyżwiński: Czeladź w świetle dokumentów z lat 1179-1789, Stowarzyszenie Miłośników Czeladzi, strona 6.
5. Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927 r., Kraków, strona X, 75.
6. Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927 r., Kraków, strona X, 75.
7. Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927 r., Kraków, strona X, 75.
8. Np. Gliwiczanie.pl – http://www.gliwiczanie.pl/Odwiedziny/eskapady/1001-Bedzin/bedzin.htm
9. Portal Miasta Czeladź: https://www.czeladz.pl/miasto/skad_sie_wziela_nazwa_czeladzi
10. Folder Czeladź 1993. Wydawca „Tekst” sp. z o.o., 1993 r. strona 2.
11. Najstarsze lokacje miast w Polsce na prawie niemieckim w: Wikipedia. Dostęp: https://pl.wikipedia.org/wiki/Najstarsze_lokacje_miast_w_Polsce_na_prawie_niemieckim
12. Czesława Niemyska-Rączaszkowa: Czeladź – Opowieść o mieście. Wydawca Urząd Miasta Czeladź, 1993 r., s. 11.